Pune Deccan College पुणे हे शिक्षणाचे माहेरघर म्हणून ओळखले जाते. “ऑक्सफर्ड ऑफ द ईस्ट” ही उपाधी मिळवून दिलेल्या अनेक शैक्षणिक संस्थांपैकी डेक्कन कॉलेज पोस्ट-ग्रॅज्युएट अँड रिसर्च इन्स्टिट्यूट ही एक अद्वितीय संस्था आहे. भारतीय पुरातत्त्व, भाषाशास्त्र, संस्कृत अभ्यास, इतिहास आणि मानवशास्त्र या क्षेत्रात डेक्कन कॉलेजने दिलेली देणगी अतुलनीय आहे. ही संस्था केवळ शिक्षणापुरती मर्यादित नसून ती संशोधन, ग्रंथसंपदा आणि सांस्कृतिक जतनाचे कार्य सतत करत आहे.
इतिहास
Pune Deccan Collegeडेक्कन कॉलेजचा इतिहास दीडशे वर्षांपेक्षा अधिक जुना आहे.
स्थापना वर्ष: या संस्थेची मूळ स्थापना पुणे कॉलेज या नावाने 6 ऑक्टोबर 1821 रोजी झाली.
सुरुवातीला ही संस्था बॉम्बे प्रेसीडेन्सी अंतर्गत एक इंग्रजी शाळा होती.
1851 मध्ये महाविद्यालयाचा दर्जा मिळाला आणि “डेक्कन कॉलेज” हे नाव प्रचलित झाले.
1934 मध्ये आर्थिक अडचणींमुळे महाविद्यालय बंद झाले, पण नंतर 1939 मध्ये ब्रिटिश सरकार व तत्कालीन बॉम्बे सरकारच्या मदतीने संशोधन संस्था म्हणून नव्याने प्रारंभ झाला.
1939 नंतर डेक्कन कॉलेजने स्वतःला पोस्ट-ग्रॅज्युएट आणि रिसर्च इन्स्टिट्यूट म्हणून विकसित केले.
या संस्थेत मुख्यतः तीन विभागांमध्ये संशोधन केले जाते:
- पुरातत्त्व विभाग (Archaeology Department)
पुनरुज्जीवन आणि संशोधनाचा प्रवास
Pune Deccan College प्राचीन स्थळांचे उत्खनन, वस्तुसंग्रह, अवशेषांचे वैज्ञानिक विश्लेषण.
सिंधू संस्कृती, महाभारतकालीन स्थळे, आणि दख्खन पठारातील पुरातत्त्वीय अभ्यास.
- भाषाशास्त्र विभाग (Linguistics Department)
भारतीय भाषांचा उगम, विकास, ध्वनीशास्त्र, व्याकरण अभ्यास.
आधुनिक व प्राचीन भाषांचा तुलनात्मक अभ्यास.
- संस्कृत आणि द्राविडी भाषा अभ्यास विभाग
वेद, उपनिषदे, संस्कृत साहित्याचा संशोधनात्मक अभ्यास.
प्राचीन द्राविडी भाषांचे संशोधन.
शैक्षणिक कार्यक्रम
Pune Deccan College डेक्कन कॉलेजमध्ये मुख्यतः एम.ए., एम.फिल. आणि पीएच.डी. अभ्यासक्रम उपलब्ध आहेत.
पुरातत्त्वशास्त्र, भाषाशास्त्र, संस्कृत व प्राचीन भारतीय इतिहास या विषयांमध्ये जागतिक दर्जाचे मार्गदर्शन मिळते.
आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थी देखील येथे संशोधनासाठी येतात.
अनेक नामवंत पुरातत्त्वज्ञ, भाषाशास्त्रज्ञ आणि इतिहासकार येथे घडले आहेत.
ग्रंथालय आणि संशोधन साधने
Pune Deccan College डेक्कन कॉलेजचे ग्रंथालय हे त्याचे हृदय आहे.
100,000 हून अधिक पुस्तके, प्राचीन हस्तलिखिते, दुर्मिळ ग्रंथसंपदा येथे उपलब्ध आहे.
भारतीय इतिहास, पुरातत्त्व, भाषाशास्त्र, मानववंशशास्त्र या क्षेत्रातील जगातील श्रेष्ठ संकलन येथे आहे.
डिजिटलायझेशन प्रक्रियेद्वारे जुन्या ग्रंथांचा आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने जतन कार्य सुरू आहे.
पुरातत्त्वीय उत्खनने आणि शोध
Pune Deccan College डेक्कन कॉलेजने भारतातील अनेक ऐतिहासिक उत्खनन मोहिमा यशस्वी केल्या आहेत.
महत्त्वाच्या मोहिमांमध्ये:
सिन्धू संस्कृती स्थळे – हडप्पा, राखीगढी, दैमाबाद.
महानदी खोरे व भीमाशंकर परिसरातील उत्खनन
पैठण, जुन्नर, टेर, नागार्जुनकोंडा येथील संशोधन कार्य.
या उत्खननांतून प्राचीन संस्कृतीचे वास्तुशास्त्र, कलाविष्कार, आर्थिक व्यवस्था आणि जीवनपद्धती याबद्दल मौल्यवान माहिती मिळाली आहे.
आंतरराष्ट्रीय सहकार्य
Pune Deccan College डेक्कन कॉलेजने अनेक परदेशी विद्यापीठांशी सहकार्य केले आहे:
केंब्रिज, हार्वर्ड, क्योटो, टोकियो इत्यादी संस्थांबरोबर संयुक्त संशोधन.
युनेस्को आणि भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभागासोबत प्रकल्प राबविणे.
महत्त्वाचे व्यक्तिमत्त्वे
अनेक प्रख्यात विद्वान डेक्कन कॉलेजशी संलग्न झाले आहेत:
एच.डी. सांकलिया – आधुनिक भारतीय पुरातत्त्वशास्त्राचे जनक.
एस.एम. कत्रे – भाषाशास्त्र व भारतीय भाषांचा तुलनात्मक अभ्यास.
पी.के. गोस्वामी – संस्कृत व भारतीय साहित्य तज्ञ.
सांस्कृतिक व सामाजिक योगदान
Pune Deccan College डेक्कन कॉलेज हे केवळ अकादमिक केंद्र नाही तर सांस्कृतिक संवर्धनाचेही केंद्र आहे.
महाराष्ट्रातील आणि भारतातील सांस्कृतिक वारशाच्या जतनासाठी कार्य.
संग्रहालयामध्ये प्राचीन वस्तू, मृद्पात्रे, शिल्पे, नाणी व दगडी साधने जतन.
विद्यार्थ्यांमध्ये ऐतिहासिक जाणीव निर्माण करण्यासाठी कार्यशाळा व प्रदर्शने.
सध्याची स्थिती
Pune Deccan Collegeआज डेक्कन कॉलेज Deemed University म्हणून ओळखले जाते.
यूजीसीच्या मान्यतेने येथे पीएच.डी. आणि उच्च शिक्षणाचे दर्जेदार अभ्यासक्रम चालतात.
आधुनिक प्रयोगशाळा, संगणक केंद्र, डिजिटल ग्रंथालय यांचा लाभ संशोधकांना मिळतो.
पुरातत्त्व क्षेत्रात नवे तंत्रज्ञान, जसे की कार्बन डेटिंग, GIS मॅपिंग, 3D स्कॅनिंग यांचा वापर येथे मोठ्या प्रमाणावर होतो.
वारसा आणि भविष्य
Pune Deccan College डेक्कन कॉलेजचा वारसा म्हणजे भारतातील उच्च दर्जाच्या संशोधन आणि शिक्षणाची परंपरा. भविष्यात ही संस्था:
प्राचीन वारशाचे डिजिटल संरक्षण
भारतीय भाषांचे दस्तावेजीकरण
जागतिक स्तरावर भारतीय पुरातत्त्वाचा प्रचार
यामध्ये अधिक महत्त्वाची भूमिका निभावेल.
निष्कर्ष
Pune Deccan College डेक्कन कॉलेज हे पुण्याचे, महाराष्ट्राचे आणि संपूर्ण भारताचे एक अनमोल शैक्षणिक रत्न आहे. संशोधन, शिक्षण आणि वारसा जतन यांचा संगम घडवून ही संस्था केवळ भारतातच नव्हे तर जागतिक पातळीवर प्रतिष्ठा मिळवून आहे. ज्ञानाच्या शोधात, इतिहासाच्या गाभाऱ्यात उतरण्यात आणि सांस्कृतिक वारशाचे संवर्धन करण्यात डेक्कन कॉलेजचे योगदान कायम स्मरणात राहील.